Od tłumacza
Już stuletnia (opublikowana w 1914 r.!) klasyfikacja Hornbostela i Sachsa przetrwała do dziś jako najbardziej praktyczna i „przyjazna” w użyciu wśród wielu innych, znakomitych, późniejszych prób systematyzacji instrumentarium muzycznego. W ciągu tych stu lat rosła wciąż wiedza o coraz to nowych typach instrumentów w różnych egzotycznych zakątkach świata, a towarzyszył temu procesowi rozwój naukowych metod badawczych. Poniższa weryfikacja klasyfikacji z 1914 r. jest wynikiem prób dostosowania jej do coraz szerszego i coraz bardziej skomplikowanego metodologicznie pola badawczego w oparciu o liczne dyskusje instrumentologów z całego świata*. Na dodatek po 1914 r. rozwinęła się (i wciąż rozwija) grupa instrumentów zwanych ogólnie elektrofonami, która również wymagała systematyzacji. I wreszcie międzynarodowa współpraca muzeów instrumentów i różnych stowarzyszeń miłośników instrumentów postawiła wysokie wymagania standaryzacji terminologii, która m.in. nie odzwierciedlałaby jedynie instrumentarium profesjonalnego w przeciwstawieniu do ludowego, czy też europejskiego w przeciwstawieniu do pozaeuropejskiego.
Ta w wielu przypadkach nowa terminologia wymaga niejednokrotnie nowego podejścia do niej instrumentologów na całym świecie. Podobnie będzie z prezentowaną poniżej jej polską wersją, wymagającą nie tylko znajomości języka z którego jest przekładana, ale i instrumentologii. Stąd ów „tłumacz” w cudzysłowie w tytule niniejszego wprowadzenia, jako że nieuniknione będą zapewne, mam nadzieję owocne, gorące dyskusje za i przeciw poszczególnym nowym terminom i kryteriom ich stosowania.
Układ tekstu jest lustrzanym odzwierciedleniem oryginału angielskiego. Sama klasyfikacja i jej numeryczne odpowiedniki są podane wytłuszczonym drukiem. Objaśnienia do klasyfikacji podano zwykłym drukiem, natomiast przykłady instrumentów i regionów ich występowania kursywą. Poza oryginalnymi przypisami (oznaczonymi cyframi) znalazło się kilka przypisów od tłumacza i konsultantów, oznaczonych gwiazdkami. Jestem niezmiernie wdzięczny za pracochłonną asystę instrumentologiczno-językową Joannie Gul z Katedry Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W tłumaczeniu klasyfikacji elektrofonów korzystałem z bezcennej pomocy znakomitego kompozytora i praktycznego użytkownika wszelkich tego typu instrumentów i urządzeń Piotra Klimka, za co Mu z całego serca dziękuję.
Beniamin Vogel
Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO
WSTĘP
Projekt MIMO (Musical Instrument Museums Online – Muzea Instrumentów Muzycznych Online) umożliwił łatwy dostęp do zdigitalizowanej zawartości i informacji dotyczących instrumentów w zasobach konsorcjum muzeów europejskich. Współfinansowany przez Unię Europejską w ramach programu eContentplus projekt założył zebranie cyfrowych baz danych zawartości kolekcji muzealnych, aby je udostępnić za pośrednictwem portalu EUROPEANA (portal cyfrowych zasobów europejskich muzeów, bibliotek, archiwów i audio-wizualnych kolekcji). Projekt MIMO miał również na celu dokonanie rewizji klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa, głównie dla uwzględnienia elektrofonów, najnowszej 5. grupy instrumentów wprowadzonych do praktyki muzycznej już po 1914 r., kiedy to Erich M. Hornbostel i Curt Sachs opublikowali swój schemat klasyfikacji instrumentów1. Ów schemat był w różnych okresach czasu poprawiany i poszerzany przez licznych badaczy. Wersja konsorcjum MIMO jest bardzo zbliżona do zrewidowanej wersji (dla grup 1-4) Jeremy’ego Montagu2, wobec którego konsorcjum ma dług wdzięczności za szczodre dzielenie się swoimi zasobami informacji i przemyśleń. Dziękujemy także jemu i redakcji „Muzyki” za umożliwienie przedruku owej klasyfikacji i niektórych komentarzy do niej. Klasyfikacja ta została zrewidowana przez grupę roboczą (do klasyfikacji i tezaurusów) MIMO pod przewodnictwem Margaret Birley (Muzeum Horniman w Londynie ) z partycypacją licznych współpracowników. Szczególne podziękowania należą się Arnoldowi Myersowi (Uniwersytet Edynburski) oraz Saskii Willaert (Muzeum Instrumentów Muzycznych w Brukseli). Poniższa wersja klasyfikacji została wdrożona w bazach danych muzeów uczestniczących w projekcie MIMO.
Wiele z nowych kategorii, wprowadzonych do klasyfikacji instrumentów w grupach 1-4 pochodzi z pracy Jeremy’ego Montagu. Jednym z nich jest dodanie „powracających stroików”, terminu używanego przez Francisa Galpina3 dla opisania drewnianego lub trzcinowego aerofonu rurowego, z otwartym bliższym końcem, i drugim, dalszym, utworzonym przez naturalne kolanko rozdzielone (przecięte) na pół, lub wykonanym z dwu połówek związanych razem. Powietrze wdmuchiwane przez rurę zmusza owe połówki do okresowego otwierania się i zamykania, co emituje dźwięk. Ponieważ wibrujące powietrze nie jest zamknięte w przewodzie instrumentu, to przypadek „powracających stroików” zaliczamy do aerofonów wolnych. Kategorię instrumentów „stroikowych dylatacyjnych”, w obrębie instrumentów dętych właściwych, stworzył Montagu dla stroików wykonanych „z łodyg roślin, takich jak ryż, z pionowymi szczelinami na bokach. Gdy dmuchamy w jeden koniec łodygi, szczeliny te pod ciśnieniem powietrza rozszerzają się, otwierają i zamykają”4. Instrumenty krawędziowe, które nie są fletami5, obejmują „podwójne krążki z otworem na wylot w centrum, trzymane między wargami i zębami. Są one wykonane z blachy, kapsli do butelek, pestek owoców, czasami nazywane wabikami na świstuny (kaczki) lub gwizdkami wargowymi, pobudzane przez wdychanie (zasysanie) i wydychanie (wydmuchiwanie) powietrza poprzez otworek”6.
Techniki gry na instrumentach nieznane autorom w 1914 r. również były podstawą wprowadzenia nowych kategorii w klasyfikacji. „Dzwonki zderzane” (111.143) zostały dodane do klasyfikacji przez Montagu „po nabyciu pary nigeryjskich podwójnych dzwonków, zderzanych jeden o drugi”7.
W grupie membranofonów konsorcjum MIMO rozszerzyło i przemianowało sekcję kotłów dla włączenia bębnów naczyniowych różnych kształtów, w których membrana i korpus tworzą jedną zamkniętą całość. Wprowadziło też nową kategorię bębnów w kształcie wazy, reprezentowanych licznie w zbiorach Królewskiego Muzeum Afryki Środkowej w Tervuren w Belgii, jednego z partnerów projektu. Muzea często nie posiadają informacji, czy obie błony bębnów dwumembranowych są uderzane, a nowa podkategoria obejmuje bębny dwumembranowe, w których uderza się w jedną z nich lub obie.
Ponieważ klasyfikacja dotyczy instrumentów na całym świecie, konsorcjum MIMO zaleca zmianę nazewnictwa w grupie instrumentów dętych z zastosowaniem bardziej neutralnego terminu „piszczałki stroikowe” dla wszystkich instrumentów dętych stroikowych właściwych, jako alternatywy dla „obojów [obojowych]” i „klarnetów [klarnetowych]”, które są ściśle związane z instrumentarium orkiestrowym Zachodu ze specyficznym profilem przewodu dźwiękowego. „Rogi” i „trąbki” mogą podobnie budzić skojarzenia z europejskimi dętymi blaszanymi. Obok zastąpienia tych terminów nazwą „labrosony”8, wzmacniając w ten sposób świadomość faktu, że nie wszystkie takie instrumenty są wykonane z metalu, konsorcjum MIMO rozszerzyło również klasyfikację, aby dostosować ją do specyficznych rodzajów europejskich instrumentów dętych. Istnieją liczne przykłady instrumentów w zbiorach europejskich, których dotychczasowa klasyfikacja Hornbostela-Sachsa nie pozwala dzielić na klasy, odpowiadające traktowaniu instrumentów przez producentów, muzyków i kompozytorów. Arnold Myers poszerzył dotychczasowy schemat klasyfikacji Hornbostela-Sachsa, aby skuteczniej klasyfikować instrumenty dęte blaszane. Jest to szczególnie trudne, ponieważ jeden przyjęty rodzaj instrumentów może przejść w inny bez wyraźnie określonej cezury. Oto zasady klasyfikacji:
A. Możliwości uzyskania skali chromatycznej z pomocą: otworów palcowych / suwaków / wentyli.
To rozróżnienie jest łatwe do rozpoznania przez laików.
B. Profil kanału powietrznego jest: stożkowy (koniczny) / pośredni / cylindryczny (walcowaty)
Żaden instrument nie jest idealnie stożkowy (koniczny) lub całkowicie cylindryczny (walcowaty), ale te terminy są szeroko stosowane i mają intuicyjny sens. Stąd brak jasnego rozgraniczenia pomiędzy tymi profilami. Niemniej większość użytkowników zapewne rozpozna podane przykłady i potrafi zastosować ten schemat klasyfikacji.
C. Średnica kanału powietrznego jest: mała (wąska) / duża (szeroka)
Ponownie, nie ma wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy tymi profilami, ale większość użytkowników prawdopodobnie rozpozna podane przykłady.
D. Słup powietrza jest: krótki (poniżej 2 m) / długi (powyżej 2 m)
Oczywiście, małe i duże instrumenty to w większości przypadków różne odmiany.
Długość kolumny powietrza instrumentów wentylowych to w większości przypadków najkrótsza umożliwiona przez wentyle. Istnieje jednak kilka anomalii i problemów (takich jak odróżnianie większych trąbek wentylowych od małych wentylowych puzonów), ale system pozwala na stosowanie użytecznych podgrup.
Stworzenie klasyfikacji elektrofonów zawdzięczamy stypendium przyznanemu Maartenowi Quantenowi z Muzeum Instrumentów Muzycznych w Brukseli i jego tezom (wciąż rozwijanym), które klasyfikują elementy elektrofonów jako szereg wymiennych modułów. Podczas, gdy jego pełna klasyfikacja odzwierciedla wykorzystanie elektrofonów w pracowni dźwiękowej, w komponowaniu i wykonawstwie, wersja zmodyfikowana i skrócona w ramach projektu MIMO wykorzystuje oddzielne kategorie dla instrumentów i modułów, ułatwiając laikom ich przydzielanie do różnych klas. Pierwotnym celem projektu MIMO było opracowanie „uproszczonej wersji klasyfikacji Hornbostela-Sachsa” i ta część schematu podziału pozostała w założonych granicach. Jesteśmy wdzięczni Maartenowi Quantenowi za wykonaną pracę, a także dr Timowi Boonowi z Muzeum Nauki w Londynie oraz z prof. Clive’owi Greatedowi z Uniwersytetu Edynburskiego za ich pomoc w tej części klasyfikacji. Niezmodyfikowane instrumenty akustyczne z dołączonymi mikrofonami lub przetwornikami są klasyfikowane w grupach 1-4, w zależności od ich podstawowego źródła drgań akustycznych lub mechanicznych. Wszystkie instrumenty, które wykorzystują materiały emitujące dźwięki akustyczne, napędzane mechanicznie źródła sygnałów, przechowywane w formie elektronicznej dane lub obwody elektroniczne wytwarzające sygnały elektryczne, które są przekazywane do głośników dla emitowania dźwięku zalicza się do grupy elektrofonów (5). Główny podział elektrofonów, włącznie z zidentyfikowanymi przez Hugh Daviesa9 i innych autorów10, to instrumenty elektroakustyczne, elektromechaniczne i elektroniczne*.
We wstępie do swej klasyfikacji Sachs i Hornbostel pokazali metody tworzenia dla instrumentów takich, jak dudy, kodów numerycznych, które obejmują więcej niż jedną kategorię, dając przykłady sposobów, w jakie kody mogą być skonfigurowane dla wyróżnienia poszczególnych aspektów danego instrumentu. W bazach danych poszczególnych partnerów MIMO kody numeryczne muszą być stosowane konsekwentnie. Dlatego w praktycznym zastosowaniu ich numeracji dla instrumentów zaliczanych do kilku kategorii zrezygnowano ze skrótów stosowanych przez Hornbostela i Sachsa w ramach kontekstu cyfrowego na rzecz kodów w całości, bez dwukropków i nawiasów. Jako podstawową zasadę przyjęto, iż zastosowany kod numeryczny dla każdego przyrostka (sufiksu, lub przyrostków), dotyczący wszystkich kategorii pojawia się na końcu serii liczb. Tak więc pełny kod numeryczny dla dud ze szkockiego Highlandu ma postać 422.112-7 + 422.22-62 – piszczałka melodyczna podwójnostroikowa z przewodem konicznym (-7 z otworami palcowymi) + zestaw pojedynczostroikowych piszczałek burdonowych o przewodzie cylindrycznym (-62) z elastycznym zbiornikiem powietrza dla wszystkich piszczałek.
* Revision of the Hornbostel-Sachs Classification of Musical Instruments by the MIMO Consortium; http://www.mimo-international.com/documents/Hornbostel%20Sachs.pdf [dostęp 18.11.2014]. Tłumaczenia dokonano za uprzejmą zgodą Konsorcjum MIMO.
1 Erich M. von Hornbostel, Curt Sachs, Systematik der Musikinstrumente. Ein Versuch, „Zeitschrift für Ethnologie”, R. 46: 1914, s. 553-590. Na angielski przełożyli Anthony Baines i Klaus Wachsmann jako Classification of Musical Instruments, „Galpin Society Journal”, R. 14: 1961, s. 3-29.
2 Jeremy Montagu, It’s time to look at Hornbostel-Sachs again, „Muzyka”, R. 54: 2009, nr 1, s. 7-27.
3 Francis W. Galpin, The Whistles and Reed Instruments of the American Indians of the North-West Coast, „Proceedings of the Musical Association”, R. 29: 1903, s. 127-129.
4 Jeremy Montagu, op. cit., s. 12.
5 Laurence Picken, Folk Musical Instruments of Turkey, London 1975, s. 376.
6 Jeremy Montagu, op. cit., s. 12.
7 Ibidem, s. 4.
8 Nazwę „labrosony”, jako poręczny termin dla instrumentów „stroikowych wargowych” (w których drgające, jak stroiki, wargi są źródłem drgań), ukuł Anthony Baines. Zob. jego: Brass Instruments: their History and Development, London 1976, s. 40.
9 Hugh Davies, „Electronic Instruments” i „Electrophones”, [w:] New Grove Dictionary of Musical Instruments, red. Stanley Sadie, t. 1, London i New York 1984, s. 657-690, 694-695.
10 Trzy kategorie „elektrofonicznych” instrumentów synonimicznych z nimi zostały zidentyfikowane przez Francisa W. Galpina w A Text-book of European Musical Instruments (London 1937), cytowane przez Hugh Daviesa w haśle „Electrophones” w New Grove Dictionary of Musical Instruments, op. cit., s. 694-695. Artykuł Daviesa sumuje także prace innych autorów na tym polu aż do momentu publikacji. Późniejsze rozważania poświęcone klasyfikacji elektrofonów podjęli Michael B. Bakan, Wanda Bryant, Guangming Li, David Martinelli i Kathryn Vaughn (Demystifying and Classifying Electronic Music Instruments, „Selected Reports in Ethnomusicology”, R. 8: 1990, s. 37-64) i Hugh Davies („Electrophone” [w:] New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, red. Stanley Sadie, t. 8, London i New York 2001, s. 110).
* Zob. też: Piotr Klimek, Współczesne instrumentarium elektroniczne a polska terminologia muzyczna, „Studia Musicologica Stetinensis”, R. 1: 2009, nr 1 (Studia Organologica), red. Krzysztof Rottermund, s. 53-69 [B.V.].
